Wie bepaalt wat wij eten? Bepalen we dat zelf of wordt die keuze voor ons gemaakt? En als we het zelf niet zijn, wie bepaalt het dan wel? Wie bepaalt of de Nederlandse consument een product wil hebben of dat het beter geëxporteerd kan worden? Zit er niet een groot verschil tussen ons denken en ons gedrag en zijn we daardoor niet nog makkelijker te beïnvloeden door de macht van de supermarktgiganten? (Geschreven door Saskia de Vries.)
In het eerste deel van dit artikel zijn we begonnen met de macht van de supermarkten en hebben we ons afgevraagd waarom we bepaald voedsel niet op ons bord krijgen. In dit tweede deel zullen we dieper ingaan op psychologische manipulatie, de positieve ontwikkelingen, de macht van de consument en hoe we zelf iets kunnen doen door andere keuzes te maken.
Psychologische manipulatie
In onze naïviteit vragen we ons vaak niet eens af of we gemanipuleerd worden om bepaalde producten te kopen, of juist andere te laten staan. En ook al denken we van wel, we doorzien de marketingstrategieën vaak helemaal niet. We lezen in de Allerhande van AH of Boodschappen van de Vomar over de handige voorgesneden en voorverpakte groenten en fruit (en niet alleen als advertentie, ook in de recepten en de receptenkaartjes die handig in de supermarkt staan opgesteld lezen we dat we een zak voorgesneden sperziebonen 400 gram moeten kopen voor dit gerecht).
We zien de prachtige verpakkingen, we worden getriggerd door woorden als ‘Vers!’, ‘Gemakkelijk’, ‘Gezond’, ‘100% van de dagelijkse aanbevolen hoeveelheid’ enzovoort, enzovoort…
Onbewust worden we naar de voorgesneden gemaksgroenten gestuurd, die vaak veel duurder zijn dan de ongesneden groenten. We vergeten helemaal dat een vers schoongemaakte en gesneden prei of zelf gesneden snijbonen veel smakelijker zijn dan de “verse” voorgesneden groenten die behandeld zijn om snel bederf tegen te gaan.
Als een merkproduct een tijdje niet voorradig is of naar de onderkant van het schap verhuisd is, stellen wij hier geen vragen over, we nemen gewoon het huismerk, want dat zal toch wel net zo goed zijn? Als na enige tijd het product uit de supermarkt verdwenen is, valt het ons niet eens meer op. Zo zijn veel voedingsmiddelen en merken al uit de schappen verdwenen, de keuze tussen producten verschraald. En dan hebben we het nog niet eens over de producten waarmee we in deel 1 begonnen, zoals de Japanse oesters die de schappen helemaal niet bereiken omdat “de consument die niet wil hebben”.
Een ander opvallend punt bij supermarkten is het verschil in smaak tussen -om maar eens een voorbeeld te noemen- de biologische en gewone braadworsten. En dan niet het verschil in smaak in vlees maar de kruiden die gebruikt worden. Men is gewend aan de smaak van de braadworsten van de “huis”supermarkt, maar wil graag overstappen op de biologische variant. Geweldig!, onze huissupermarkt verkoopt gelukkig ook biologische braadworsten. Het prijsverschil hebben we er graag voor over. Maar dan komt het, de gebruikte kruiden zijn volkomen anders dan die van het gewone product, en dat vonden we nou juist zo lekker… Een opmerking die dan vaak meteen in stelling wordt gebracht is, “Ja, maar biologisch vlees smaakt nou eenmaal anders dan niet biologisch vlees.” Dat klopt ookwel, maar dat is niet waar wij het hier over hebben. Het gaat erom dat de supermarkt bewust andere kruiden gebruikt om het biologische product een andere smaak te geven dan de gewone producten.
Het is namelijk niet alleen bij het vlees maar ook bij veel andere biologische producten het geval. Tussen de biologische yoghurt van de supermarkt en die van de natuurvoeding winkel zit een enorm verschil. Die van de natuurvoedingwinkel is vol en smakelijk, die van de supermarkt is waterig. Je zou bijna gaan denken dat de supermarkt eigenlijk niet aan de biologische producten wil en op deze manier een excuus creëert om te kunnen zeggen: “We hebben het geprobeerd maar ‘de consument’ wil het niet kopen”.
Daarnaast worden we verleid met termen als ‘vanille vla van de Zaanse Hoeve’, met een plaatje erop van een rustieke boerderij. Dat de vanille is vervangen door een chemisch vanille-aroma, de suiker door suikervervanger aspartaam en er van allerlei houdbaarheidstroep aan toegevoegd is lezen we niet, want we denken door de productnaam en uitstraling een eerlijk product gekocht te hebben.
Positief
Sommige supermarkten geven dit ook netjes toe, zo kwam Super de Boer in juni met een bericht naar buiten dat ze de komende jaren willen uitgroeien tot dé supermarkt voor biologische en eerlijk verhandelde producten. Ondermeer de supermarktoorlog zou het praktisch onmogelijk hebben gemaakt eerlijke producten, die vaak iets duurder zijn, aan te bieden. “Wij moesten helaas mee in die vicieuze cirkel van steeds lager wordende prijzen, maar we merken dat klanten weer gaan letten op kwaliteit en service.” Is dit een prachtige reclamestunt die op het gevoel van de consument inspeelt of zou Super de Boer daadwerkelijk een stap willen zetten naar verantwoord ondernemen?
In Groot-Brittannië heeft de grootste supermarktketen, Tesco, een zeer uitgesproken beleid. Zij nemen alleen maar producten af die op een milieu- en diervriendelijke wijze zijn geproduceerd. Om een voorbeeld te noemen: zij kopen geen vlees in bij boeren die hun biggen castreren. Ter vergelijking: in Nederland worden bijna alle biggen -zelfs onverdoofd- gecastreerd. Ook in ons land zijn er echter boeren die uitsluitend aan het Engelse Tesco leveren – en dus niet castreren. Het kan dus wél.
De macht van de consument?
Een vaak gehoord argument is dat de echte macht bij de consument ligt en niet bij de supermarkt, de consument bepaalt immers wat hij koopt, als hij Nederlandse spruiten wil hebben die aan strenge eisen voldoen dan kan hij dat toch doen?
Dit argument is echter afhankelijk van een aantal factoren.
1)
Zijn er voldoende alternatieven zowel in producten als in winkeliers?
Vroeger waren er meerdere supermarktketens en veel onafhankelijke winkeliers, tegenwoordig zijn er in Nederland 4 grote ketens, als je daar als producent je product niet kwijt kunt kun je het verder wel vergeten. Zo bepalen de supermarktketens dus feitelijk de producten waar de consument uit kan kiezen.
Natuurlijk heb je de mogelijkheid om niet meer naar de supermarkt te gaan, maar naar de onafhankelijke slager, bakker, visboer en de groenteboer. Maar ook hier is de ketenvorming al zichtbaar. De kleine winkeliers moeten om te kunnen overleven een keuze maken tussen twee kwaden, of ze gaan qua prijs de concurrentie aan met de ketens, wat de diversiteit, keuzemogelijkheden en kwaliteit voor de consument geen goed doet, of ze richten zich op de luxe markt, en gaan bijzondere en kwalitatief hoogwaardige producten verkopen die ze onder het mom van delicatessen voor een hogere prijs aan een kleinere groep consumenten verkopen. Dit is een misschien wat zwart-wit gestelde situatie, er zijn nog steeds mogelijkheden om de macht naar je toe te trekken en keuzes te maken in je aankoopgedrag, maar het is wel de richting waar we in een steeds sneller tempo naar toe gaan.
2)
Naast de keuzemogelijkheden heeft een groot
deel van de Nederlandse bevolking sinds de komst van de euro ook een financiële stimulans gekregen om zich te laten leiden door de lage prijzen die ontstaan zijn in de supermarktoorlog. Een groep consumenten is genoodzaakt om in eerste instantie te kijken naar de prijs en daarna pas naar de andere voorwaarden. Daar spelen de supermarkten handig op in door meer het “goedkope” eigen merk te promoten en de keuzemogelijkheden van andere producten en producenten te beperken. Tegelijkertijd manipuleren ze ook de mensen met de kleine beurs tot aankopen die goedkoper lijken te zijn, maar dat in werkelijkheid niet zijn.
3)
Gemak is een andere factor die de keuze bepaalt want, laten we eerlijk zijn, onze maatschappij is zo aan haast onderhevig dat we het liefst één, hooguit twee keer per week al onze boodschappen in één keer op één plek willen halen. Ook zijn we zeer ontvankelijk voor de gemaksproducten die de grote supermarktketens ons in prachtige verpakkingen leveren, de voorgesneden groenten, de magnetronmaaltijden enz. Het scheelt allemaal een hoop tijd, die we liever besteden aan andere dingen.
4)
Onwetendheid
De voedselmarkt is tegenwoordig zo ondoorzichtig geworden dat de consument vaak gewoon niet op de hoogte is van zaken die belangrijk zijn voor de keuzes die ze kunnen maken. Natuurlijk, er komen regelmatig berichten in de media als er een foutje in de productie van een voedingsmiddel geslopen is. Maar berichten zoals we hierboven over de spruitjes hebben vermeld zijn er niet veel en zeker niet berichten die er dan ook nog eens op attenderen dat de supermarken gewoon in andere landen hun spuiten halen. Wij zullen proberen om met uw hulp in dit aparte forum berichten te publiceren waar u wat aan heeft, maar het gezonde verstand gebruiken en in de supermarkt de verpakkingen goed lezen kan al een hoop schelen.
5)
We vergeten om onze waarden en normen om te zetten in daden.
Mensen realiseren zich vaak onvoldoende dat hun gedrag samenhangt met waarden die ze belangrijk vinden: eenmaal in de supermarkt staan ze niet langer stil bij hun mening over de producten die ze kopen. Dat is een bekend gegeven waar we later nog op terug zullen komen.
Power to the people
Als we bovenstaande allemaal lezen, zouden we bijna vergeten dat we wel degelijk andere keuzes kunnen maken, en dan spreken we nog niet eens over biologische producten of vegetarier worden. Gewoon eerlijke keuzemogelijkheden voor eerlijke producten.
Er is misschien een omslag in denken en gedrag voor nodig en dat lijkt het moeilijkste, maar is dat het ook? Bewuster omgaan met voedsel (en met boodschappen doen) kan heel bevredigend zijn en zelfs leuk. Om te beginnen is het al leuk om tegen de macht in te gaan, lekker tegendraads zijn: het kan een lekker gevoel geven. Selectief bepalen wat je bij de supermarkt haalt en wat niet geeft je een deel van de macht terug in handen.
Hint?
Het begint al bij het maken van een boodschappenlijstje, een boodschappenlijst is erg handig om te bepalen wat je echt nodig hebt, als je weet dat de Nederlandse consument 2,1 miljard euro van zijn aangeschafte boodschappen uiteindelijk niet opeet, dan valt er in ieder geval al een hoop te besparen. Bedenk van te voren wat je die week wilt gaan eten en denk daarbij ook aan seizoensproducten, bewust minder vlees (maar dan wel lekker vlees) en welke producten je daarvoor nodig hebt, kijk daarbij ook eens naar de producten die allemaal nog
in de koelkast en in de keukenkastjes staan, en vergeet de vriezer niet. Het is leuk om eens te kijken wat je allemaal nog hebt en hoeveel dagen je daar wel niet van zou kunnen eten. Bedenk daarna waar je wat het beste kunt gaan halen. Zet vooral boven aan je lijstje met grote letters “verantwoordelijke keuze” of “Let op de Nederlandse boeren”, of “lekker voor gemak”.
Weird? Nee: (grens)wetenschap! Er is namelijk onderzoek gedaan naar de waarden die we hebben over bijvoorbeeld de keuzes die we maken bij het kopen van voedsel en ons uiteindelijke gedrag. Uit dit onderzoek bleek dat een kleine hint mensen eraan herinnert, wat ze ook al weer vinden. Door mensen bewuster te maken van hun eigen waarden is het mogelijk om houdingen en wellicht ook gedrag te sturen. Deze aanpak biedt in de toekomst kansen om structurele gedragsveranderingen gemakkelijker te realiseren. En er is geen reden om het zelf niet eens uit te proberen, toch? Het minste wat we kunnen doen om de macht van de supermarkten tegen te gaan is zelf bewust keuzes te maken.
Even checken?
Bij de supermarkt kun je om te beginnen eens goed opletten wat er op de verpakking staat, uit welk land komen de producten, wat zit er precies in? Let ook eens op waarom je je aangetrokken voelt tot een bepaald product, en of het wel terecht is dat je dat denkt (zie voorbeeld de vanillevla van de boerderij.)
Duur?
We horen vaak dat goede, eerlijke voeding alleen voor de rijken is weggelegd, maar is dat wel zo? Johannes van Dam vertelde hier, in een interview met de SP, eens het volgende over:
Leg jij mensen met weinig geld maar eens uit dat ze beter dure biologische producten kunnen kopen.
‘Dat kan ik best. Natuurlijk is kip uit de bio-industrie goedkoper. Maar er zit geen smaak aan, dus gooien mensen er van die dure kant-en-klare potjes met sauzen bij. Koop een goeie kip en die potjes blijken niet nodig. Je moet natuurlijk wel een paar vooroordelen uit je hoofd zetten en al die reclame vergeten. Wie zegt dat wij elke dag vlees moeten eten? Dat is ons aangepraat door het productschap vlees, de vleesproducenten. Ga dus niet elke dag naar de kiloknaller, maar koop een of twee keer per week goed vlees. En biologische uien en wortelen zijn goedkoper dan voorgesneden en gewassen kant en klare hutspot uit de supermarkt. Gooi ook niks weg, van karkassen kan je prachtige soepen maken die je kunt invriezen. Je hoeft niet elke dag uren in de keuken te staan om gezond, lekker en ook nog eens voordelig te eten.’ aldus van Dam.
Je boodschappen op verschillende plaatsen halen lijkt misschien duurder maar dat hoeft zeker niet zo te zijn. Ten eerste is het zeker niet altijd duurder, de groentewinkel en zeker ook de Turkse of Marokkaanse groentewinkels of de boer die de producten vanuit huis verkoopt, hebben goede, smakelijke groenten en fruit en zijn een stuk goedkoper dan de supermarkt. Ook verkopen ze veel vaker seizoensproducten voor de seizoensprijs.
Tijdrovend en/of leuk?
En tijdrovender? Tja, natuurlijk het kost je wat meer tijd, maar het levert ook wat op.
We hebben het inderdaad allemaal maar druk tegenwoordig, en daardoor doen we alle vervelende klussen, zoals boodschappen doen, het liefst zo snel mogelijk en met zo min mogelijk gedoe. Dat we het ook op een andere manier kunnen doen en daar zelfs plezier aan kunnen beleven vergeten we soms een beetje. Bewust met iets bezig zijn, en bevrediging vinden in het feit dat je deze keer niet je ideeën hebt verloochend, maar voor een redelijke prijs mooie producten in huis hebt gehaald, waar je enige dagen van kunt genieten, geeft veel voldoening. Als het voedsel, zoals zelf gesneden groente, wat op je bord ligt dan ook
nog eens daadwerkelijk verser, sappiger en smakelijker is dan de voorgesneden zakjes groente van de supermarkt wordt het zelfs leuk. En als je aan het einde van de week niet een deel van je aankopen in de vuilnisbak hoeft te gooien, wordt het nog leuker. Ook het gevoel dat je niet machteloos gemanipuleerd bent door de grote supermarkten, omdat je bewuste keuzes hebt gemaakt maakt veel van de schijnbare ongemakken goed. De macht keren is niet zomaar gedaan, het enige dat je kunt doen is niet toegeven aan die macht en manipulatie en je eigen welbewuste keuzes maken!
Samengesteld en geschreven door Saskia de Vries
Bronnen:
Super de Boer wordt eerlijke supermarkt
Rokende artsen en natuurbeschermers met een auto
Hoeveel kilometers heb ik vandaag eigenlijk op mijn bord liggen?