Mummies spreken tot de verbeelding, maar als we aan mummies denken, dan zien we vooral aan de in doeken gewonden stoffelijke overschotten van Egyptische koningen. Minstens zo spectaculair, maar veel zeldzamer, zijn spontane mummificaties: spelingen van de natuur, uitzonderingen, toevalstreffers of een goddelijke interventie? (Geschreven door Saskia de Vries.)

Rattenkoning van Buchheim. Foto Wikipedia bestand; Rattenkoning.

Wat is eigenlijk een mummie?

Het woord mummie is afkomstig van het Perzische “mumiya” dat “pek” betekent. Deze pek werd in Perzië gewonnen en door de oude Egyptenaren gebruikt bij het balsemen van hun dierbaren. Het woord mummie staat tegenwoordig voor elk goed geconserveerd lichaam uit welke tijd of uit welk gebied dan ook. Hoewel de Egyptische mummies het meest bekend zijn, zijn er nog vele andere, bijvoorbeeld in Zuid-Amerika, China, Italië en op Groenland. Het gaat meestal om mensenlichamen waarbij de mens zelf actie heeft ondernomen om de lijken zo goed mogelijk te conserveren.

Normaal begint direct na de dood het ontbindingsproces. Schimmels en bacteriën doen daarbij snel en efficiënt hun werk. Maar daarvoor is water noodzakelijk. Spontane mummificatie heeft daarom de beste kans bij zeer snelle uitdroging. Gunstige plekken hiervoor zijn zolders, kelders, onderaardse steengroeven en grotten met min of meer tegenover elkaar liggende openingen die voor een constante en snelle luchtstroom zorgen. Naast heiligen zijn de meest bekende spontane mummificaties veenlijken en ijsmummies. In de Europese veenmoerassen zijn honderden door de natuur gemummificeerde lichamen gevonden. Veen bestaat uit rottende plantenresten die rijk zijn aan tannine, oftewel looizuur. Mettertijd wordt de huid door het tannine gelooid en krijgt zo een zeer leerachtig uiterlijk. IJsmummies, bij temperaturen onder nul bevriezen de bacteriën in het lichaam en worden er ijskristallen om de cellen gevormd, waardoor het ontbindingsproces wordt onderbroken.

Spontaan gemummificeerde dieren

Gemummificeerde kikkers, vleermuizen, katten, steenmarters, ratten, muizen en vogels: ze zijn stuk voor stuk het bekijken waard. Maar de meeste aandacht zal waarschijnlijk uitgaan naar de rattenkoning. Een van de beroemdste dierenmummies is de rattenkoning van Buchheim: 32 dode zwarte ratten die met elkaar zijn verbonden doordat de staarten in de knoop waren geraakt.

Spontaan gemummificeerde mensen

Een lichaam dat niet vergaat, wordt meestal geassocieerd met heiligen. Voor de stoffelijke resten van graaf Christian Friedrich van Kahlbutz gaat het heiligenverhaal in ieder geval niet op, hoewel goddelijke interventie wel een mogelijkheid zou kunnen zijn.

De graaf was een man die zijn hartstochten niet kon beteugelen, zoals bleek uit zijn elf onwettige kinderen. Door zijn positie kon hij droit de seigneur (het recht van de landheer) uitoefenen over pasgetrouwden en had hij bij hen nog eens zo’n veertig kinderen verwekt. In 1690 vermoorde de graaf nabij Bückwitz een schaapherder, omdat diens bruid zijn avances afwees. De weduwe klaagde hem aan bij de rechtbank van Neustadt, maar aangezien hij een landheer was, kon hij de aanklacht wegens moord het hoofd bieden door plechtig het volgende te verklaren: “Als ik de moordenaar ben, dan zal God ervoor zorgen dat mijn lichaam nooit vergaat”. Voor de aanklacht
en het proces bestaan schriftelijke bewijsstukken, hoewel zijn eed alleen mondeling is overgeleverd.

Na zijn dood werd Von Kahlbutz’ kist in de crypte van de 13e eeuwse dorpskerk in het Duitse Kampehl geplaatst. In 1794 besloot een nieuwe landheer de kerk te renoveren en de kisten uit de crypte op het kerkhof te begraven. De kisten werden geopend en het bleek dat een van de lijken gemummificeerd was. Aangenomen werd dat de mummie het lijk van Von Kahlbutz was, wat de parochieregisters leken te bevestigen. Tussen 1895 en 1983 is het stoffelijke overschot van Von Kahlbutz diverse malen bestudeerd. Het lijk is niet gebalsemd, de inwendige organen vertoonden geen sporen van mummificerende gifstoffen of medicijnen en in de crypte vond men ook geen sporen van gassen of chemicaliën met een dergelijke werking. Mogelijk is de graaf aan een aftakelingsziekte, zoals kanker overleden, en bevatte zijn lichaam daardoor zo weinig voedings en bouwstoffen dat het droog en leerachtig werd. De mummie weegt zes kilo, een fractie van de circa zeventig kilo die de graaf bij leven woog.

Ook Nederland heeft zijn spontaan gemummificeerde lijken

Een beroemde Nederlandse mensenmummie is die uit de Pieterskerk in Leiden, door het personeel daar liefkozend Kees Kist genoemd. Tijdens restauratiewerkzaamheden in 1979 vonden arbeiders bij het openen van de houten vloer in het middenschip nabij de preekstoel een gemummificeerd stoffelijk overschot, liggend in houtkrullen en met een kussen onder het hoofd. Aanvankelijk deed het gerucht de ronde dat het de resten waren van de medicus Herman Boerhaave. De grafkelder van de familie Boerhaave bevindt zich echter in een ander deel van de kerk. Het lichaam is op natuurlijke wijze gemummificeerd. Dat was het gevolg van snelle uitdroging, waarschijnlijk veroorzaakt door tocht. De herkomst van de mummie is met mysterie omgeven: sinds 1825 vonden er namelijk geen begravingen in de kerk meer plaats, maar de houten vloer waaronder hij is gevonden dateert van 1860.

De mummie is het stoffelijk overschot van een man van ongeveer 50 jaar. Aan de slijtage van zijn ondergebit is te zien dat hij een pijproker was.

Tussendoortje

Tot in het begin van de negentiende eeuw heeft er, ook bij ons, een levendige handel bestaan in Mumia vera Aegyptiaca: fijngemalen Egyptische mummie. Kostbaar echt mummiepoeder stond op de plank bij menig apotheker. De mensen geloofden in dit wondergeneesmiddel en dat hoeft ons niet te verbazen omdat gemalen mummie veel antiseptische stoffen bevat die in de oudheid bij de balseming waren toegevoegd.

Heilige Bernadette van Lourdes. Wikipedia bestand; Bernadette van Lourdes.

Spontaan gemummificeerde Heiligen

Een goed voorbeeld hiervan is de Heilige Bernadette van Lourdes, sinds haar dood in 1879 is haar lichaam intact gebleven en is nog altijd in de Franse stad Nevers te bezichtigen. Twee dagen na haar dood in 1870 vertoonde het lichaam van Sint Theresa Margaret van het Heilig Hart geen tekenen meer van de ziekte waardoor haar lichaam tijdens haar leven zo’n opgezwollen paarse massa was geweest. Haar lichaam ligt opgebaard in de kapel van het Heilig Hart in de basiliek te Paray le Monial. Sint Cecilia, een
Romeinse die in het jaar 177 de marteldood stierf, werd in 1599 tentoongesteld. Haar lichaam was onaangetast en zelfs de wond, veroorzaakt door haar gedeeltelijke onthoofding, was nog te zien.

Ook over de mannelijke heiligen zijn bijzondere mummificatieverhalen te vertellen, bijvoorbeeld over het stoffelijk overschot van de Libanese heilige Charbel Makhlouf die in 1898 overleed, zijn lichaam weerstond de tand des tijds en het vocht in een modderig graf waar hij 45 weken gelegen had. Het lijk werd herbegraven in een met zink beslagen kist. Sinds 1950 wordt het lichaam elk jaar onderzocht, maar toont het geen sporen van bederf.

Over andere ongeschonden heiligen is op de links onderaan in dit artikel een hoop informatie vinden.

Spontane mummificatie of goddelijke interventie?

Zoals al eerder gezegd schijnen de lichamen van heiligen wel vaker niet te vergaan. Door de eeuwen heen, hebben de gelovigen naar deze intacte lichamen verwezen als tekenen van goddelijke interventie. Het onweerlegbare bewijs dat deze mensen tijdens hun leven Gods trouwste dienaren waren.

Soms helpen de natuurlijke omstandigheden een beetje. Droge lucht of chemische stoffen in het lichaam of de omringende lucht kunnen mummificerend werken. Het lijk kan levensecht lijken als het in chemisch opzicht verzeept. Balsemen voorkomt verval, zoals bekend is van Egyptische mummies en het lijk van Lenin in Moskou. In het geval van de meeste heiligen is er geen sprake van dit soort omstandigheden of hulpmiddelen. De wetenschap stond voor een raadsel.

De laatste 15 jaar is er echter wel wetenschappelijk onderzoek naar de lichamen gedaan, op verzoek van het Vaticaan hebben pathologen, scheikundigen, radiologen inmiddels al meer dan 25 gemummificeerde lichamen van heiligen onderzocht. Hoewel sommige heiligen duidelijk door hun devote volgelingen waren behandeld en andere beschermd waren voor ontbinding door omgevingsfactoren konden niet alle intacte lichamen door natuurlijke processen verklaard worden. Op en in het lichaam van de heilige Zita bijvoorbeeld vonden de wetenschappers geen enkele verklaring voor het feit dat haar lichaam nog volledig intact was. Hetzelfde raadsel voltrok zich bij de onderzoeken op andere heiligen zoals Sint Ubald van Gubbio, Margaret van Savoy, en Sint Savina Petrilli

Toch heeft de Katholieke Kerk na alle onderzoeken besloten dat goed geconserveerde lichamen niet meer geaccepteerd worden als één van de twee wonderen die nodig zijn voor heiligverklaring door de paus.

Geschreven door Saskia de Vries.

Bronnen

Bedevaartsweb – Ongeschonden heiligen NL
Discovery Channel Eng

THE INCORRUPTIBLES By Heather Pringle
Discover Magazine, Vol. 22 No. 6, June 2001 (eng)
Op zoek naar het onbekende: verschillende schrijvers : ISBN 90 6407 510 7

Aanverwant kranten artikel (PRAVDA Eng.) Lichaam van Lama vergaat niet.