Zand; we hebben er dagelijks mee te maken en beschouwen het als de gewoonste zaak van de wereld. De korreltjes zijn vaak klein en nietig en dus trekken ze niet bepaald onze aandacht. Waar is het zand eigenlijk uit opgebouwd, waar komt het vandaan en wat kan het ons allemaal vertellen? 

Zand van Moirara beach in Spanje: we zien gesteente fragmenten en kalkskeletjes van zeediertjes. Die skeletjes hebben de meest uiteenlopende vormen en variëren van gebied tot gebied; al naar gelang de diepte en de temperatuur van het zeewater.

Zand op ieder strand weer anders
Op zowat ieder strand is het zand doorgaans van een verschillende samenstelling in vergelijking met andere plaatsen. Die zanddeeltjes uit de verschillende bodemlagen kunnen ons bijvoorbeeld vertellen hoe lang geleden het gebied tot de zee behoorde, de temperatuur van het water en de diepte ervan. Dit kan men bijvoorbeeld zien aan de diverse soorten foraminiferen/plankton in het opgehaalde zandmonster. Die deeltjes kunnen ons ook vertellen hoe lang geleden die diertjes nog leefden.

Zand, zand, zand en nog eens zand
Om te laten zien hoe verschillend de samenstelling van zand wel kan zijn; hieronder een aantal foto’s.

Op de foto; een zandmonster uit de Horse Shoe Canyon, Canada. Een bijzonder zandmonster uit het Dinosaurusland in Canada.

Landelijk zand of zee zand?
a) Zand in landelijk gebied: bestaat uit veelsoortige stukjes gesteenten, het heeft vaak wat hoekige korrels die zijn meegenomen vanaf hoger liggend terrein door  regenwater. Er zitten meestal geen resten in van zeediertjes (foraminiferen, schelpen etc.). Voorbeeld; het zand uit de Horseshoe canyon, Canada.
b) Zee-zand of Marien-zand bevat ook deeltjes van zeedieren:  zoals kalkskeletjes van foraminiferen, kleine schelpen en naalden van sponzen. De deeltjes zijn vaak wat afgerond door de werking van de golven. ( Zie foto; zandmonster uit Turkije, Torba beach.)

Een skeletje van zo’n klein zeediertje tussen zandkorrels; die zie je niet met het blote oog. Zandmonster uit Turkije, Torba beach met foraminifeer en schelpresten.

Wat zit er allemaal in?
De zandkorreltjes zijn kleine gesteente fragmenten van de bergen in het gebied vlakbij of  verder weg; ook rivieren voeren grote hoeveelheden zand met zich mee. Wel leuk dus om zo af en toe eens wat zand onder een microscoop te leggen. Wat zien we allemaal? Op bovenstaande foto’s zien we vooral veel kwarts (silicium). Tussen het kwarts in liggen ook wat mica plaatjes. Dit duidt vaak op een geologisch actief gebied.

Een verweerd mica plaatje in een zandmonster uit Turkije, Torba beach.

De werking van golfslag op de kust
Water verweert de rotsen en spoelt de kleine deeltjes naar het strand. De golfslag op de kust is een machtige sloper. Hieronder een drietal foto’s die dat proces mooi illustreren.

De werking van golven op een kust. Foto’s van kust in Zuidelijk Australië door Frank.

Sortering door zeestroming
Een goed voorbeeld hiervan zijn de witte zandduinen bij Yanerbie in Zuidelijk Australie, Eyre peninsula, zijn opgebouwd uit ontelbare skeletjes van zeediertjes. Het gebied met de krijtrotsen bij het nauw van Calais zag er ooit ook zo uit.

De witte zandduinen van Yanerbie in zuidelijk Australie.

Meestal bestaat strandzand uit een mengeling van resten van zeedieren en gesteente fragmenten. Maar soms is dit niet het geval. Bekijken we een wit gekleurd zandmonster uit Zuid Australië, dan zien we alleen maar heel veel dierlijke resten. Deze sortering schrijven we toe aan de werking van zeestromingen.

Yanerbie beach, Australië. Door de werking van de zeestroming zijn alle kleine skeletjes op een hele grote hoop gegooid; het witte zand bestaat uit vrijwel alleen maar dierlijke resten.

Foto; zandmonster van een duintop bij Yanerbie, Australië. Deze deeltjes zijn meer afgesleten en hebben een hogere ouderdom dan die deeltjes vlakbij de kust.

Bijzondere gevallen
Hieronder een aantal bijzondere foto’s die je niet dagelijks zult schieten. Vaak worden er tientallen foto’s gemaakt die net niet scherp zijn. Laat je niet ontmoedigen. Gelukkig hebben we tegenwoordig digitale camera’s; de mislukte foto’s kun je zonder financiële pijn weggooien. De beste foto’s bewaren we natuurlijk op een cd of op een memory-stick. Het is wel handig om te vermelden waar het zandmonster is genomen.

Sommige zanddeeltjes zijn bijzonder fotogeniek; Zirkoonkristal met insluitsels, 200 x vergroot + 2,6 x digi camera. Foto; Zirkoon(?) kristal uit een zandmonster van Lake Entrance, Australië.

Insect in zandkorreltje; zandmonster uit Australië met korreltjes boomhars. Een verrassende foto.

Foto; grillige zoutkristallen in een ongewassen monster leveren vaak prachtige foto’s op die je zo in een kunstgalerie kunt plaatsen.

Belichting
Belichting kan veel doen voor een foto. Experimenteer even heerlijk met diverse soorten licht. Ook ultraviolet licht kan erg interessant zijn. Maar een simpel Halogeen spotje doet ook soms al wonderen. Diverse soorten licht veroorzaken een andere lichtbreking. Die lichtbreking is afhankelijk van de samenstelling van het materiaal. Hieronder twee foto’s van het zelfde deeltje met verschillende belichting.

Zirkoon (?) kristal met onderverlichting uit en halogeen licht van boven.

Zelfde fragment met verlichting van onder en boven.

Ander fragment met verlichting van onder en boven (Halogeen). (Zirkoon in zandmonster uit Australië.)

Foto; zandfragment met gewone verlichting van onder en boven; met halogeen licht. De kleine zandbolletjes in het zandmonster lichten ineens als gloeilampjes op. Mooi hoor! 200 x + 2,6 x digi camera (Foto; zandfragment uit Australië.)

Hoe verzamel ik zandmonsters?
Neem ongeveer een eetlepel zand van een strand en doe het in een plastic zakje. Sluit het zakje en noteer de locatie waarop je het hebt genomen. Bij douane controle aan de grens meldt je gewoon dat je zandmonsters bij je hebt voor hobby, werkstuk, studie etc. Meestal hebben ze hiertegen totaal geen bezwaar. Pas op met het meenemen van stenen of stukken koraal vanuit het Midden Oosten; Egypte, bijvoorbeeld, is bijzonder streng waar het koraal resten betreft; afblijven dus! Vraag eventueel bij binnenkomst van je vakantieland of zij bezwaar hebben tegen het meenemen van zandmonsters.
Neem geen meteoriet resten mee uit Australië; dat is verboden! Zandmonsters van toeristische stranden mogen wel worden meegenomen.

Hoe bewaar ik zandmonsters?
Was ze eerst met bijvoorbeeld; 1 deel Spiritus op 5 delen water. Spoel het na met gewoon water. Laat het monster nu goed drogen (dat kan in een klein oventje op een ovenbestendig schoteltje of op een aluminium papiertje). Doe het zand vervolgens in een plastic buisje of zakje. Plak er een sticker op met vermelding van de locatie en liefst ook de datum waarop het monster is genomen. Berg de monsters op in doosjes.

Ruilen en meehelpen
Het ruilen van monsters met anderen is leuke bezigheid die je mogelijk veel leuke monsters van andere locaties oplevert. Meestal heb je toch te veel zand om allemaal te bewaren. Ga je op reis naar een heel bijzondere locatie (bijvoorbeeld de Zuidpool, Groenland, Siberië of Namibië) dan ben je in de gelegenheid om diverse werkgroepen van b.v. Musea een groot plezier te doen. De meeste werkgroepen hebben van dat soort speciale locaties nog geen monsters in hun bestanden. Doen dus!

Hulp door specialisten is gewenst
Aan zandmonsters van gewone toeristische locaties hebben de werkgroepen geen gebrek. Ze zijn wel op zoek naar diverse specialisten op geologisch gebied, die hen zouden willen helpen met het determineren van de diverse zandfragmenten. Ben je deskundig en heb je zo nu en dan een paar uurtjes de tijd? Je kunt onder andere de ‘Werkgroep Zand’ van Natuurmuseum Brabant erg blij maken met je bezoek aan hen.
De zandmonsters op de foto’s; met hartelijke dank aan Frank, Marijke, Peter, Sheldon en Gloria.

(Geschreven door N. Quist)

Linken met betrekking tot dit onderwerp
Over zand in het algemeen;
http://nl.wikipedia.org/wiki/Zand
Linken Dinosaurusland Canada
Hoodoo Drumheller
http://www.youtube.com/watch?v=cBH8vcc-5kc
http://www.youtube.com/watch?v=mXagGwurwnU&feature=related
Drumheller Tyrannosaurus Rex
http://www.youtube.com/watch?
v=qEVWMbyBdOE&feature=related
Over buitenaardse deeltjes in zand;
Geologists Point To Outer Space As Source Of The Earth’s Mineral Riches
http://www.sciencedaily.com/releases/2009/10/091018141608.htm
Tiny 3-D Images Shed Light on Origin of Earth’s Core
http://www.sciencedaily.com/releases/2010/12/101216131114.htm
Meteorites From Inner Solar System Match Up To Earth’s Platinum Standard
http://www.sciencedaily.com/releases/2008/09/080922100455.htm
Source Of Most Common Meteorites Discovered
http://www.sciencedaily.com/releases/2008/07/080710103903.htm
Half-Baked Asteroids Have Earth-Like Crust
http://www.sciencedaily.com/releases/2009/01/090107134526.htm
http://carnegiescience.edu/news/half_baked_asteroids_have_earth_crust
http://www.youtube.com/watch?v=Zl1JRDSUzEQ (Youtube)
Origin Of Cosmic Dust That Lands On Earth Discovered
http://www.sciencedaily.com/releases/2008/09/080902075227.htm